Բոլշեւիկները, իշխանության գալով, գրեթե անմիջապես հրամանագիր են արձակել արտարժույթի գործարքների պետական մենաշնորհ մտցնելու մասին: Սա նշանակում էր, որ ԽՍՀՄ-ում արտարժույթների փոխարժեքները սահմանում էր միայն Պետական բանկը: Երկրի ներսում արտարժույթի գործարքները նվազագույնի էին հասցվել, իսկ դոլարի պաշտոնական փոխարժեքը խիստ վերահսկվում էր պետության կողմից:
Խորհրդային ռուբլին փակ արժույթ էր, և ԽՍՀՄ գոյության ողջ ժամանակահատվածում ռուբլին կարելի էր փոխել դոլարով միայն պաշտոնական փոխարժեքով: Ավելին, քաղաքացիների համար նման փոխանակումը հղի էր զգալի դժվարություններով և թույլատրվում էր միայն բացառիկ դեպքերում:
ԽՍՀՄ-ում արտարժույթի շրջանառության կանոններ
Քանի որ ԽՍՀՄ տարածքում գտնվող բոլոր բնակավայրերն իրականացվում էին բացառապես ռուբլով, միայն Պետական բանկն իրավունք ուներ քաղաքացիներին արտարժույթ վաճառել և այն մարել նրանցից: Այլ կազմակերպություններ կարող էին նման գործողություններ իրականացնել միայն նրա գրավոր թույլտվությամբ: Բացառություն է կատարվել միայն «Բերեզկա» արտաքին առևտրի հատուկ խանութների համար, որտեղ առևտուրը թույլատրվում էր դոլարով և Վնեշպոսիլտորգի չեկերով:
Միայն արտասահմանյան գործուղումների կամ տուրիստական գործուղումների մեկնող քաղաքացիները կարող էին դոլար գնել, և միայն սահմանափակ գումարի թույլատրվեց փոխարկել: Բնականաբար, փոխանակումն իրականացվում էր պաշտոնապես սահմանված փոխարժեքներով, որոնք ամեն օր հրապարակվում էին լրատվամիջոցներում:
Ինչպե՞ս են համեմատվել դոլարի պաշտոնական և իրական փոխարժեքները ԽՍՀՄ-ում:
1918-ին ԱՄՆ դոլարը արժեր 31,25 ռուբլի, հեղափոխությունն ու քաղաքացիական պատերազմը տասնյակ հազարավոր անգամներ արժեզրկեցին ռուբլին: 1924-ի դրամավարկային բարեփոխումից հետո դոլարի գինը սկսեց 2,22 ռուբլի:
Մինչև 1936 թվականը դոլարը ռուբլու նկատմամբ արժեզրկվում էր ՝ հասնելով 1, 15 ռուբլու մակարդակի: 3 ռուբլի ֆրանսիական 1 ռուբլու պաշտոնական փոխարժեքի հաստատումից հետո դոլարն սկսեց արժենալ 5 ռուբլի: Այս հարաբերակցությունը տևեց մինչև 1961 թ. Դրամավարկային բարեփոխումը, երբ ռուբլու պաշտոնական փոխարժեքը 90 կոպեկ էր 1 դոլարի:
60-90-ականներին դոլարի պաշտոնական փոխարժեքը աստիճանաբար նվազում էր `պահելով 60 կոպեկ նշագիծ, բայց այս գնով անհնար էր ազատորեն գնել ամերիկյան արժույթը: Արտարժույթի փոխանակումը քրեական հանցագործություն էր ՌՍՖՍՀ քրեական օրենսգրքի 88-րդ հոդվածի և խորհրդային այլ հանրապետությունների օրենսգրքերում նմանատիպ հոդվածների համաձայն:
Քրեական օրենսգրքում սահմանված միջոցառումները դաժան էին. Արժութային արժեքների շահարկումները պատժվում էին ազատազրկմամբ `3-ից 15 տարի ժամկետով, գույքի բռնագրավմամբ և աքսորով` առավելագույնը 5 տարի ժամկետով: Եթե արտարժույթով գործառնություններ իրականացվեին հատկապես մեծ մասշտաբով, ամբաստանյալը կարող էր դատապարտվել մահվան: Չնայած դրան, սեւ շուկան ծաղկում ապրեց: Օրինակ, Մոսկվայում գիտելիք ունեցող մարդիկ գիտեին, թե որտեղ և ինչպես գնել ֆերմերներից ԱՄՆ դոլար 1 դոլարի դիմաց 3-4 ռուբլի գնով:
1991 թ.-ին Պետական բանկը սկսեց դոլար վաճառել 1,75 ռուբլու առևտրային փոխարժեքով: մեկ դոլարի դիմաց, բայց սեւ շուկայում դոլարի գինը թռավ և հասավ 30-43 ռուբլու: 1992-ի կեսերին արժույթի մենաշնորհը վերացվեց, և դոլարի փոխարժեքը սկսեց հաստատվել շուկայական մեթոդներով:
